چک چیست
چک
چک یکی از اسناد تجاری است که بیشترین کاربرد را دارد. اسناد تجاری اسنادی هستند که تجار در روابط تجاری از آن استفاده می کنند و دستور پرداخت مبلغ معینی را در شرایط خاص می دهند. این اسناد به معنای خاص کلمه شامل برات، سفته و چک می باشند.
تعریف چک چیست؟
چک نوشته ای است که صادرکننده به وسیله آن تمام یا بخشی از وجوهی را که نزد محال علیه (بانک) دارد بازپس میگیرد یا به شخص دیگری واگذار می‌نماید. برخلاف سفته و برات صرفا وسیله دریافت و پرداخت است و امکان کسب اعتبار به موجب آن وجود ندارد.
با توجه به این تعریف عناصر دخیل در چک را می توان بازشناخت:
- صادرکننده چک (محیل)
- دارنده چک (محال له)
- محال علیه که بر طبق قانون صدور چک فقط می تواند بانک باشد.
شرایط چک
نکاتی که ذکر آن در چک الزامی است:
- دستور بدون قید و شرط پرداخت مبلغ چک.
در صورت مشروط کردن پرداخت، چک باطل نمی باشد بلکه آن شرط منتفی است. - نام پرداخت کننده چک.
طبق قانون تجارت هر شخصی می تواند پرداخت کننده باشد اما به موجب قانون صدور چک بانک تنها پرداخت کننده است. - تاریخ صدور چک.
(طبق نظر اداره حقوقی قوه قضائیه اگر در چک تاریخ سال قید نشود چک بدون تاریخ محسوب می شود.) - نام گیرنده (دارنده) چک.
چک می تواند در وجه حامل، شخص معین یا به حواله کرد باشد. چک در وجه حامل آن است که در متن چک نام گیرنده نباشد و گیرنده آن حامل باشد که در این صورت بدون ظهرنویسی قابل انتقال می باشد. - امضای صادرکننده چک.
چک برخلاف سفته و برات صرفا با امضای صادرکننده معتبر است و مهر نمی تواند جایگزین آن شود.
نکته- بانک اعطا کننده دسته چک باید بر روی هر برگه چک، کلمه چک، نام بانک، نام شناسه و نشانی شعبه بانک اعطاکننده و هویت صاحب را درج کند و همچنین باید شماره حسابی را که مبلغ چک از محل آن پرداخت می شود قید کند.
نکته- تا پیش از اصلاحات قانون صدور چک؛ طبق رأی وحدت رویه، چک نمی توانست وعده دار باشد، اما پس از آن چک های وعده دار نیز چک محسوب می شوند و معتبر هستند با این حال اصل بر این است که چک در تاریخی که بر روی آن نوشته شده، صادر شده است.
نکته- اگر شرایط صدور چک مانند: مبلغ چک، روی آن درج نشود قاعدتا چک ناقص بوده و باطل است، می توان گفت دیگر چک به حساب نمی‌آید اما اگر بین صادرکننده و دارنده توافقی صورت گیرد مبنی بر تکمیل مندرجات آن و دارنده مطابق آن توافق و در حدود آن چک را تکمیل کند صحیح بوده و به آن اعتبار می بخشد اما اگر خارج از حدود اختیارات باشد اعتبار ندارد.
انواع چک
- چک عادی که غالب چک های موجود را در بر میگیرد، چکی است که اشخاص عهده بانکها به حساب جاری خود صادر می‌کنند و تنها تضمین آن اعتبار صادرکننده آن است.
- چک تایید شده همانند چک عادی توسط اشخاص عهده بانکها صادر می شود با این تفاوت که بانک پرداخت وجه آن را تضمین کرده است.
- چک تضمین شده به درخواست مشتری توسط بانک بر عهده همان بانک صادر می شود و بانک پرداخت آن را تضمین می کند.
- چک مسافرتی توسط بانک صادر می شود و وجه آن در هر یک از شعب همان بانک توسط کارگزاران و نمایندگان آن پرداخت می گردد.
نکته: صدور چک ذاتا عمل تجاری محسوب نمی‌شود ولی می تواند جزء اعمال تجاری تبعی محسوب شود.
وجوه دوگانه چک
چک تنها سند تجاری است که علاوه بر وجه حقوقی وجه کیفری نیز دارد و در صورت وجود شرایطی اگر چک بلامحل باشد جرم صورت گرفته و صادر کننده به مجازات مقرر محکوم می شود.
چک در چه زمان هایی کیفری نیست؟
- در صورتی که وعده دار باشد. از آنجا که اصل بر این است که چک در تاریخی که روی آن نوشته شده صادر شده است پس اصل بر وعده دار نبودن چک می باشد و چک بدون وعده جنبه کیفری دارد و امکان شکایت از صادرکننده در دادسرا وجود دارد. اما در صورتی که وعده دار باشد و صادرکننده اثبات کند پیش از تاریخ نوشته شده روی آن صادر شده چک جنبه کیفری خود را از دست می دهد که البته منوط به اثبات است.
- چک سفید امضا داده شود.
- چک بدون تاریخ صادر شود.
- چکی که کلمه امانت یا ضمانت روی آن قید شده باشد.
- چکی که وصول آن منوط به شرطی شده باشد.
در صورت ارتکاب جرم صدور چک بلامحل، صادرکننده به مجازات ذیل محکوم می گردد.
الف- چنانچه مبلغ مندرج در متن چک کمتر از ده میلیون ریال باشد به حبس تا حداکثر شش ماه محکوم خواهد شد.
ب- چنانچه مبلغ مندرج در متن چک از ده میلیون ریال تا پنجاه میلیون ریال باشد از شش ماه تا یکسال حبس محکوم خواهد شد.
ج- چنانچه مبلغ مندرج در متن چک از پنجاه میلیون ریال بیشتر باشد به حبس از یک سال تا دو سال و ممنوعیت از داشتن دسته چک به مدت دو سال محکوم خواهد شد و در صورتی که که صادر کننده چک اقدام به صدور چک های بلامحل نموده باشد مجموع مبالغ مندرج در متون چک ها ملاک عمل خواهد بود.
دادگاه صالح در رسیدگی به این جرم دادگاه محل وقوع آن یعنی شعبه صادر کننده گواهی عدم پرداخت می باشد.
نکته: برای برخورداری از وجه کیفری چک دارنده آن باید در عرض شش ماه از تاریخ صدور چک به بانک مراجعه نماید و از تاریخ گواهی عدم پرداخت به مدت شش ماه به دادسرا رجوع کند.
نکته: در صورتی که دارنده چک کیفری آن را انتقال دهد حق شکایت کیفری ساقط می شود. صرفا نسبت به کسی که گواهی عدم پرداخت صادر شده است امکان شکایت کیفری وجود دارد.
دیگر جرایم مرتبط با چک
- در صورتی که شخصی از حساب مسدود چک صادر نماید مرتکب جرم شده است (در حکم صدور چک بلامحل است) و به حداکثر مجازات صدور چک بلامحل محکوم می‌گردد.
در صورت مفقود شدن چک یا سرقت یا جعل آن چک یا کلاهبرداری و خیانت در امانت ذینفع می تواند کتبا دستور عدم پرداخت آن را بدهد. در این صورت حساب برای یک هفته مسدود می شود و اگر ذینفع اجازه قاضی را ضمیمه کند حساب برای مدت نامعلومی تا مشخص شدن وضعیت چک بسته می شود.
در این صورت صاحب حساب باید به مدت یک هفته از دستور بستن حساب به دادسرا مراجعه نماید و شکایت خود را تقدیم کند و گواهی آن را به بانک تسلیم کند.
نکته: پرداخت چک های تضمین شده و مسافرتی فقط در صورت ادعای جعل از جانب بانک صادرکننده منتفی می شود.
- در صورتی که هیچ یک از علل بستن حساب واقع نشده باشد دستور دهنده به حداکثر مجازات صدور چک بلامحل و پرداخت کلیه خسارات وارده حکوم می گردد.
نکته: اگر چک به وکالت یا نمایندگی از جانب شخص حقوقی و یا حقیقی صادر شود، صاحب حساب و امضا کننده متضامنا مسئول پرداخت وجه چک هستند و صاحب امضا مسئولیت کیفری نیز خواهد داشت. مگر این که اثبات نماید عدم وصول به دلیل تقصیر دیگری بوده است.
از دیگر مجازات های تبعی صدور چک بلامحل عدم افتتاح حساب و بستن حسابهای جاری است. بانک ها مکلفند کلیه حسابهای جاری اشخاصی را که بیش از یک بار چک بلامحل صادر کرده باشند و به صدور کیفرخواست منجر شده باشد ببندند و تا مدت سه سال به نام آنها حساب جاری دیگری باز نکنند.
- هر شخصی که با توسل به شیوه های متقلبانه مبادرت به دریافت دسته چکی غیرمتناسب با اوضاع مالی و اعتباری خود کرده یا دریافت آن توسط دیگری را تسهیل نماید، به مدت سه سال از دریافت دسته چک، صدور چک جدید و استفاده از چک موردی محروم و به جزای نقدی درجه پنج قانون مجازات اسلامی محکوم می‌شود و در صورتی که عمل ارتکابی منطبق با عنوان مجرمانه دیگری با مجازات شدیدتر باشد، مرتکب به مجازات آن جرم محکوم می‌شود.
نکته: اقامتگاه قانونی متهم برای ابلاغ آخرین نشانی وی در بانک محال علیه است.
نکته: کلیه شکایات و دعاوی مرتبط با چک خارج از نوبت و فوری رسیدگی می شود.
نکته: اسناد تجاری واجد وصف تجریدی هستند. به این معنا که در صورت ایراد قرارداد پایه، در مقابل اشخاص ثالث با حسن نیت، قابل استناد نمی باشد.
گواهی عدم پرداخت چک
در صورتی که چک وصول نشود؛ بانک باید بنابر درخواست دارنده چک، فورا غیرقابل پرداخت بودن چک را در سامانه بانک مرکزی ثبت کند و کد رهگیری دریافت نماید. سپس گواهینامه‌ای حاوی کد رهگیری، مشخصات چک و هویت صادر کننده و علل عدم پرداخت چک مهر و امضا نماید و به متقاضی تسلیم کند.
در صورتی که موجودی حساب کمتر از مبلغ چک باشد به درخواست دارنده، بانک مکلف است مبلغ موجودی را به او بپردازد و نسبت به کسری مبلغ چک اقدامات پیشین را انجام داده و گواهینامه ای همراه با کد رهگیری صادر نماید.
پس از صدور این گواهینامه سامانه بانک مرکزی مراتب را به تمام بانک ها و موسسات اعتباری اعلام می نماید و آنها مکلفند پس از بیست و چهار ساعت اقدامات زیر را انجام دهند:
الف- عدم افتتاح هرگونه حساب و صدور کارت بانکی جدید؛
ب- مسدود کردن وجوه کلیه حساب ها و کارت‌های بانکی و هر مبلغ متعلق به صادرکننده که تحت هر عنوان نزد بانک یا مؤسسه اعتباری دارد به میزان کسری مبلغ چک به ترتیب اعلامی از سوی بانک مرکزی؛
ج- عدم پرداخت هرگونه تسهیلات بانکی یا صدور ضمانت نامه‌های ارزی یا ریالی؛
د- عدم گشایش اعتبار اسنادی ارزی یا ریالی
نکته: در صورتی که چک به وکالت یا نمایندگی از طرف صاحب حساب اعم از شخص حقیقی یا حقوقی صادر شود، اقدامات موضوع این ماده علاوه بر صاحب حساب، در مورد وکیل یا نماینده نیز اعمال می‌گردد مگر اینکه در مرجع قضائی صالح اثبات نماید عدم پرداخت مستند به عمل صاحب حساب یا وکیل یا نماینده بعدی او است. بانکها مکلفند به هنگام صدور گواهینامه عدم پرداخت، در صورتی که چک به نمایندگی صادر شده باشد، مشخصات نماینده را نیز در گواهینامه مذکور درج نمایند.
نکته: در صورت سپری شدن مدت سه سال از تاریخ صدور گواهینامه عدم پرداخت و عدم طرح دعوای حقوقی یا کیفری در خصوص چک توسط دارنده آن بانک باید از چک رفع سوء اثر کند.
مطالبه وجه چک
اجرای ثبت
از آنجا که چک سند لازم الاجراست، در صورت عدم وصول کل یا بخشی از آن دارنده چک می تواند به اجرای ثبت اسناد محل مراجعه نماید و با ارائه گواهینامه عدم پرداخت وجه آن را مطالبه کند.
نکته: اجرای ثبت در صورتی دستور پرداخت صادر می کند که مطابقت امضای چک و امضای صادر کننده در بانک توسط بانک گواهی شده باشد.
نکته: دارنده چک می تواند تمام خسارت متحمل شده را از تاریخ صدور چک دریافت نماید.
دادگاه
دارنده چک می تواند با ارائه گواهینامه عدم پرداخت به دادگاه صدور اجرائیه برای آن را درخواست کند، صادرکننده نیز مکلف است ظرف ده روز وجه را بپردازد یا مالی معرفی کند در غیر این صورت طبق قانون اجرای محکومیت های مالی با او برخورد می شود.
دارنده چک می تواند وجه آن را از ضامن و یا ظهرنویس نیز مطالبه نماید. ذکر این نکته ضروری است که دارنده چک، در صورتی که محل صدور و وصول آن یکی باشد، ظرف مدت ۱۵ روز از تاریخ سررسید آن وجه آن را مطالبه کند و اگر از یک نقطه به نقطه دیگر ایران صادر شده باشد در مدت ۴۵ روز وجه را مطالبه کند در غیر این صورت دعوای او علیه ظهرنویس و در رویه علیه ضامن نیز مسموع نمی باشد.
در هر دو صورت اگر صادرکننده و یا ضامن و ظهرنویس وجه آن را نپردازند امکان توقیف اموال شخص وجود دارد و اگر متقاضی از سازوکار دادگاه استفاده کرده باشد در صورت نداشتن مالی از جانب صادرکننده می تواند او را جلب کند.
اگر صادرکننده یا قائم مقام قانونی او دعاوی مانند مشروط یا بابت تضمین بودن چک یا تحصیل چک از طریق کلاهبرداری یا خیانت در امانت یا دیگر جرائم در مراجع قضائی اقامه کند، اقامه دعوی مانع از جریان عملیات اجرائی نخواهد شد؛ مگر در مواردی که مرجع قضائی ظن قوی پیدا کند یا از اجرای سند مذکور ضرر جبران ناپذیر وارد گردد که در این صورت با أخذ تأمین مناسب، قرار توقف عملیات اجرایی صادر می نماید. در صورتی که دلیل ارائه شده سند رسمی باشد یا از جانب مقام قایی قابل قبول باشد نیازی به تامین نمی باشد.
صدور چک موردی
یکی از ابداعات قانون جدید صدور چک، امکان دریافت چک موردی است. به منظور کاهش تقاضا برای دسته چک و رفع نیاز اشخاص به ابزار پرداخت وعده‌دار، بانک مرکزی ظرف مدت یک سال پس از لازم الاجراء شدن این قانون، باید ضوابط و زیرساخت خدمات برداشت مستقیم را به صورت چک موردی برای اشخاصی که دسته چک ندارند، تدوین و راه‌اندازی نماید تا بدون نیاز به اعتبارسنجی، رتبه‌بندی اعتباری و استفاده از دسته چک، امکان برداشت از حساب این اشخاص برای ذینفعان معین فراهم شود.
