حضانت فرزندان

حضانت چیست؟

حضانت در لغت: به معنای تربیت طفل و حفظ و نگهداری وی است و در اصطلاح عبارت است از: ولایت و سلطنت بر تربیت طفل و متعلقات آن از قبیل نگهداری کودک، گذاشتن آن در بستر، پاکیزه نگه داشتن، شستن جامه‌های او و مانند آن.

حضانت، نگهداری و مراقبت جسمی، روحی، مادی و معنوی اطفال و تعلیم و تربیت آنان محسوب می‌شود که به موجب ماده ۱۱۶۸ قانون مدنی ایران «نگاهداری اطفال هم حق و هم تکلیف ابوین است.» یعنی اینکه والدین حق دارند حضانت و سرپرستی کودک خود را به عهده گیرند و قانون جز در موارد استثنایی نمی‌تواند آنان را از این حق محروم کند و از سوی دیگر آنان مکلف هستند تا زمانی که زنده هستند و توانایی دارند، نگهداری و تربیت فرزند خویش را به عهده گیرند.

حضانت طفل با پدر است یا مادر؟

در حضانت آنچه از همه مهمتر است مصلحت کودک است و به این ترتیب قانون ابتدا مصالح او را در نظر می‌گیرد و سپس حق پدر و مادر برای نگهداری کودکشان را؛ حتی اگر مصلحت طفل ایجاب نماید که پیش هیچ‌ یک از پدر و مادرش نباشد، دادگاه رأی می‌دهد که کودک به شخص ثالثی سپرده شود.

ماده ۱۱۶۹ قانون مدنی مصوب ۱۳۱۴ مقرر می داشت حضانت فرزند پسر تا ۲ سالگی و دختر تا ۷ سالگی به عهده مادر است و پس از انقضای این مدت حضانت با پدر است؛ اما با اصلاحیه مصوب سال ۸۲ که به تصویب مجمع تشخیص مصلحت رسید، برای حضانت و نگهداری طفل که پدر و مادر او جدا از یکدیگر زندگی می کنند، مادر تا ۷ سالگی (پسر یا دختر فرقی ندارد) اولویت دارد و پس از آن با پدر است البته این تبصره هم به اصلاحیه افزوده شده است که پس از ۷ سالگی هم در صورتی که میان پدر و مادر درباره حضانت اختلاف باشد، حضانت طفل با رعایت مصلحت کودک و به تشخیص دادگاه است.

بنابراین حضانت و نگهداری طفل که پدر و مادر او جدای از یکدیگر زندگی می کنند: حضانت پسر تا ۷ سالگی با مادر و از ۷ تا ۱۵ سالگی با پدر است و حضانت دختر تا ۷ سالگی با مادر و از ۷ تا ۹ سالگی با پدر است، مگر دادگاه با توجه به صلاحیت طفل تصمیم دیگری بگیرد. و پسر بعد از ۱۵ سالگی و دختر بعد از ۹ سالگی بنا بر درخواست و تمایل خود نزد پدر یا مادر خواهد بود.

در صورت فوت یکی از ابوین، حضانت کودک (صغیر یا محجور) با پدر یا مادری که زنده است خواهد بود؛ هرچند متوفی پدر طفل بوده و برای او قیم معین کرده ‌باشند. مثلاً با فوت پدر، حضانت طفل با مادر است؛ نه پدربزرگ طفل، مگر این که دادگاه این را خلاف مصلحت طفل بداند و در این صورت حضانت را به پدربزرگ طفل میدهد.

در صورتی که پدر و مادر هر دو فوت کرده باشند، حضانت با جد پدری و پس از آن با سایر خویشاوندان طفل بر مبنای ترتیبات ارث است.

شرایط و چگونگی حضانت، نفقه و ملاقات فرزندان

مادر یا پدر می تواند برای گرفتن حضانت فرزندش (برخلاف ماده ۱۱۶۹ قانون مدنی) با مراجعه به دادگاه، درخواست حضانت فرزند را بنماید.

تا زمانیکه پدر در قید حیات است پرداخت نفقه فرزند بر عهده اوست حتی اگر حضانت با مادر باشد و همچنین در صورت طلاق هم پدر باید نفقه فرزندش را بپردازد.

عدم پرداخت نفقه فرزند توسط پدر، مجازات حبس را در پی خواهد داشت.

هیچ یک از پدر و مادر نمیتوانند دیگری را ازحضانت فرزند محروم کنند به دلیل اینکه، حضانت هم حق است و هم تکلیف.

هیچ یک از پدر و مادر نمی توانند از گرفتن حضانت فرزند امتناع کنند به دلیل اینکه حضانت فرزند تکلیفی است که قانونگذار بر عهده پدر و مادر گذاشته است و در صورت امتناع هر یک، حضانت با دیگری خواهد بود.

نحوه ملاقات طفل

اما نکته دیگری که جای بررسی دارد این است که در صورتی که حضانت طفل به یکی از والدین سپرده شده باشد، دیگری که حق حضانت ندارد چگونه می‌تواند فرزند خود را ملاقات کند؟ در این خصوص ماده ۱۱۷۴ قانون مدنی قابل ملاحظه است که می‌گوید: «در صورتی که به علت طلاق یا به هر جهت دیگر ابوین طفل در یک منزل سکونت نداشته باشند هر یک از ابوین که طفل تحت حضانت او نمی باشد حق ملاقات طفل خود را دارد تعیین زمان و مکان ملاقات و سایر جزئیات مربوطه به آنها در صورت اختلاف بین ابوین با محکمه است.» با توجه به این ماده هر یک از والدین این حق را دارند که در فواصل معین با کودک خود ملاقات کنند و حتی فساد اخلاقی مادر یا پدر هم باعث نمی‌شود از ملاقات وی با فرزندش جلوگیری شود.

در صورتی که میان پدر و مادر درباره مدت ملاقات و نحوه آن توافق شده باشد، طبق همان توافق عمل می‌شود. بنابراین اگرچه در مورد انصراف از حضانت امکان توافق وجود ندارد؛ اما در خصوص چگونگی ملاقات می‌توان توافق کرد.

اما در صورت توافق نکردن، دادگاه در حکم خود مدت ملاقات و نحوه آن را برای کسی که حق حضانت ندارد‌، معین می‌کند‌. به طور معمول دادگاه‌ها یک یا دو روز از آخر هفته را به این امر اختصاص می‌دهند و گفته می‌شود ملاقات بیش از این با شخصی که حضانت را به عهده ندارد‌، موجب اختلال در حضانت و دوگانگی در تربیت کودک می‌شود.

باید توجه داشت که محروم کردن از ملاقات فرزند امکان ندارد چون سلب کلی حق ملاقات از پدر یا مادری که حضانت به عهده او نیست، برخلاف صراحت ماده قانون مدنی است و دادگاه نمی‌تواند حکم به آن بدهد. با وجود این اگر ملاقات با پدر یا مادری که حضانت به عهده او نیست واقعاً برای مصالح کودک مضر باشد، دادگاه می‌تواند مواعد ملاقات را طولانی‌تر کند و مثلا به جای هفته‌ای یک بار‌، ماهی یک بار یا هر شش ماه یک بار تعیین کند. یا دادگاه می تواند مقرر نماید که ملاقات با حضور اشخاص ثالث باشد.

در برخی موارد پیش آمده است که ملاقات یکی از والدین بر کودکان اثر زیانبار غیرقابل جبرانی داشته است یا حتی در این ملاقات‌ها بیم خوف جانی فرزند وجود داشته است؛ در این موارد برای جلوگیری از صدمه به فرزند‌، می‌توان با حکم دادگاه مانع از دیدار یکی از والدین که دچار چنین مشکلی هستند، شد.

مجازات ممانعت از ملاقات، مجازات عدم اجرای حکم حضانت

در صورتی که پدر و یا مادر مانع ملاقات دیگری با فرزند شوند برابر ماده ۵۴ قانون حمایت خانواده به پرداخت جزای نقدی محکوم خواهند شد.

برابر ماده ۴۰ قانون مجازات خانواده در صورتی که پدر یا مادر مانع اجرای حکم تحویل فرزند (به طرفی که به حکم دادگاه مسئول حضانت است) شود، تا اجرای حکم حبس می شود.

مادر می تواند برای تعیین ساعت ملاقات به شورای حل اختلاف محل اقامت پدر و فرزند مراجعه کند.

موافقت پدر با واگذاری حضانت

به موجب ماده ۱۱۶۸ قانون مدنی «نگهداری اطفال هم حق و هم تکلیف ابوین است.» و چون حضانت تکلیف پدر یا مادری است که دارای حق حضانت است، در صورت ذیحق بودن نمی‌تواند از این تکلیف سرباز زند و آن را به دیگری واگذارد.

اگر حضانت طفل حق باشد ذیحق می‌تواند از آن صرف نظر کند یا به دیگری واگذارد؛ اما چون تکلیف ذیحق هم محسوب می‌شود نمی‌تواند از اجرای این تکلیف شانه خالی کند.

ضمن اینکه همان‌گونه که ذکر شد در تعیین شخص دارای حضانت اراده پدر و مادر دخالت ندارد بلکه معیار اصلی در این امر مصلحت طفل است. بنابراین هرگاه مصلحت طفل برخلاف توافق پدر و مادر باشد، این توافق نمی‌تواند عملی شود؛ اما هرگاه توافق بر واگذاری حضانت بین پدر و مادر صورت گیرد و این توافق به مصلحت طفل باشد دادگاه می‌تواند مطابق با این توافق حکم نماید حتی اگر توافق مغایر با ماده ۱۱۶۹ قانون مدنی باشد.

اداره حقوقی قوه قضاییه در پاسخ به این پرسش که آیا پدر می‌تواند حضانت فرزندش را در قبال مادر اسقاط کند؟ اعلام کرده است: به موجب ماده ۱۱۶۸ قانون مدنی حضانت و نگهداری اطفال برای ابوین هم حق است و هم تکلیف و قابل مصالحه نیست؛ زیرا حقوقی را که مقنن و شارع برای طفل پیش‌بینی کرده است جنبه امری برای مکلف دارد و اراده فردی نمی‌تواند چنین حکمی را تغییر دهد. ماده ۱۱۷۲ قانون مدنی مقرر می‌د‌ارد: «هیچ یک از ابوین حق ندارند در مدتی که حضانت طفل به عهده آنهاست از نگاهداری او امتناع کنند، در صورت امتناع یکی از ابوین، حاکم باید به تقاضای دیگری یا تقاضای قیم یا یکی از اقربا و یا به تقاضای مدعی العموم، نگاهداری طفل را به هر یک از ابوین که حضانت به عهده اوست الزام کند و در صورتی که الزام ممکن یا موثر نباشد حضانت را به خرج پدر و هرگاه پدر فوت شده باشد به خرج مادر تامین کند.» بنابراین اسقاط تکلیف جایز نیست.